نقدی بر داستان "قصه آشنا" اثر احمد محمود

            روزی از طرف یک همکلاس قدیمی به نام "میرک" که در آمریکا پزشک متخصص شده و عضو انجمن پزشکان سلطنتی است دعوت نامه ای دریافت می کند تا به همراه بقیه دوستان در مراسمی که به افتخار بازگشت او قرار است برگزار شود ، شرکت کند. کریم به مناسبت بازگشت میرک شعری می سراید تا به محض دیدنش آن را بخواند. اما روز موعود وقتی که به محل مهمانی می رسد ، از دور می شنود که دوستانش به اتفاق میرک مشغول صحبت از او هستند و دارند به شکستش در زندگی زناشویی و شاعرپیشگی اش قاه قاه می خندند. کریم که از شنیدن جملات استهزاء آمیز آنها ناراحت شده است ، کاغذ متن شعر را مچاله می کند و به همراه گلی که خریده دور می اندازد. بعد بدون این که کسی متوجه آمدن و رفتن او شود ، محل مهمانی را ترک می کند.

            اما این تمام داستان نیست. علاوه بر روایت فوق ، داستان پر از فلش بک هایی به کودکی ، جوانی و در کل گذشته کریم است. او در خانواده ای فقیر متولد شده و پدرش تنها یک طواف یا فروشنده دوره گرد تهی دست است. پدر حتی پول ندارد برای کریم که در نقاشی بااستعداد است قلم نقاشی بخرد. کودکی کریم در تضاد کامل با کودکی همکلاس ثروتمندش میرک است. خانواده متمول میرک پس از اخذ دیپلمش او را به بیروت می فرستند تا از آنجا به آمریکا برود و در پزشکی ادامه تحصیل دهد. اما کریم بعد از اخذ دیپلم ، تحصیلات را رها می کند و در آزمون ورودی دانشگاه شرکت نمی کند. همان طور که گفته شد ، کریم در زمینه هایی که به جای ادامه تحصیل دنبال می کند یعنی فوتبال و شاعری توفیقی کسب نمی کند. پس از این که کارمند دبیرخانه می شود ، با همکارش مینا ازدواج می کند و از او صاحب یک فرزند می شود. از مینا می خواهد که دیگر سرکار نرود ، به همین خاطر مجبور است صبح تا شب در اداره و مغازه دوستش کار کند تا بتواند مخارج زندگی اش را تأمین کند. از این روست که دیگر فرصت شعر گفتن و مطالعه ندارد و در جلسات انجمن شعر نیز نمی تواند شرکت کند. از طرفی هر چه قدر او بیشتر کار می کند ، مینا بیشتر خرج می کند و با وجود کار زیاد نمی تواند مخارج خانواده را آن طور که زنش انتظار دارد تأمین کند و به اصطلاح هشتش گروی نهش است. در عوض زحمت های زیاد او ، زنش فقط او را "بی عرضه" می نامد. آرام آرام اختلافاتشان اوج می گیرد و سرانجام به خاطر این که باقی مانده موهایش را به رغم مخالفت همسرش رنگ می کند ، از هم جدا می شوند.

            در "قصه آشنا" مفهوم موفقیت و شکست مادی برجسته شده است. داستان نشان می دهد ارزش و احترامی که در جامعه پول پرست خود کسب می کنیم متناسب با موفقیت مادی ماست. هر چه قدر که طبق معیار های جامعه موفق تر باشیم ، دیگران احترام بیشتری به ما می گذارند. این موفقیت می تواند در زیبایی ظاهری ، توانایی جسمانی و افتخارات ورزشی ، هنر و ادبیات ، تحصیلات و شغل خود را جلوه دهد. کسی که موفق باشد جامعه او را می پذیرد ، حتی اگر فرد موفقیت را از طریق نامشروع کسب کرده باشد. اما کسی که ناموفق است و در رقابت اجتماعی از دیگران عقب مانده باشد ، هر چه قدر هم که شرافتمندانه زندگی کند ، از سوی اجتماع طرد می شود و "بی عرضه" لقب می گیرد.

            کریم در همه زمینه های فوق ناموفق است. زیبایی ظاهری اش را از دست داده است ؛ چرا که موهایش ریخته اند و باقی مانده آن هم سفید شده است. ورزش فوتبال را به دلیل مصدومیت کنار گذاشته است و تنها می تواند آخر هفته مسابقات را در ورزشگاه تماشا کند. شاعرپیشگی اش هم تو خالی است و شعرهایش ظاهراً ارزش ادبی چندانی ندارند. او تحصیلات دانشگاهی ندارد و تنها کارمندی ساده است که حقوقی بخور و نمیر دارد.

            به نظر می رسد ایدئولوژی "مرد موفق" تمام شخصیت های داستان را کور کرده است. این ایدئولوژی به افراد القاء می کند که موفقیت مادی ثمره ابتکار ، پشتکار و کوشش زیاد است. بنابراین اگر فردی ناموفق بود به خاطر تنبلی یا بی عرضگی اش است. در صورتی که مشکل در بی عرضگی کریم و امثال او نیست. او دارد دو شیفت کار شرافتمندانه می کند. مشکل اصلی در نظام اقتصادی ناسالم جامعه است. تنها افرادی موفق می شوند که مانند "میرک" ثروتمند به دنیا آمده اند ، یا ثروتمندان و افراد بانفوذ آنها را مورد حمایت قرار می دهند مانند "ایمن" که با دختر آقای "نیام" کارمند عالی رتبه شرکت نفت ازدواج می کند و شغل بسیار خوب و پردرآمدی پدرزنش برایش فراهم می کند ، یا دست به کارهای خلاف بزنند مانند پدر "کرمی" که استوار شهربانی است و درباره اش شایعات زیادی بر سر زبان هاست و احتمالاً از طریق پول های ناپاکی که او کسب کرده ، پسرش توانسته است در بهترین جای شهر مغازه کالای خانگی دایر کند.

            در این داستان افراد جامعه به کریم شاعر پیشه و شعرهایش به مثابه کالا می نگرند. هر کالایی دارای ارزش فایده ای (Use Value) ، ارزش تبادلی (Exchange Value) و ارزش تبادل نشانه ای (Sign-Exchange Value) است. (Critical Theory Today ، صفحه 62). مثلاً ارزش فایده ای یک خودروی بنز یک صد میلیون تومانی این است که می تواند انسان ها را از مکانی به مکان دیگر جا به جا کند. ارزش تبادلی آن همان قیمت آن است ، اما ارزش تبادل نشانه ای آن برای صاحبش تعلق به قشر مرفه جامعه است.

شعرهای کریم خریداری ندارند و شاعر از طریق این کالا نمی تواند درآمدی کسب کند. پس ارزش تبادلی آنها صفر است. همان طور که مینا همسر کریم می گوید: "صد من شعر به یه بزغاله گر نمیارزه" (قصه آشنا ، صفحه 35). دوستان کریم نیز آن گاه که شاعرپیشگی اش را به سخره می گیرند ، می گویند: "زنش میگه بچه شیر میخواد ، اوس کریم باد به غبغب میندازه و میخونه: ما هم شیریم ، شیران علم" (قصه آشنا ، صفحه 49). حتی خود کریم هم می داند که ارزش تبادلی آنها هیچ است. وقتی که بی پولی و شکست خود را با ثروت و شهرت میرک مقایسه می کند به خود می گوید: "مردم فهمیدن چه کنن! می فهمن! مثل تو وقت را تلف نکردن! ضَرَبَ زیدا – دو زانو نشستی و صرف میر خواندی – ادبیات! شعر!" (قصه آشنا ، صفحه 45)

از آنجا که این اشعار چندان مورد پسند قرار نگرفته اند و به شهرت شاعر نیانجامیده اند ، ارزش تبادل نشانه ای آنها هم صفر است و شاعر نمی تواند بدانها افتخار کند. کریم شاعر بزرگی نیست که زنش حداقل دلش خوش باشد با فرد بزرگی ازدواج کرده و بتواند شهرت و جایگاه اجتماعی اش را به رخ دیگران بکشد. حتی وقتی کریم با زن بدکاره ای به نام مریک درباره شاعرپیشگی اش صحبت می کند ، مریک او را به تمسخر "خل و چل و دیوانه" می نامد (داستان آشنا ، صفحه 26).

تنها ارزش فایده ای این شعرها سرگرم کردن چند مخاطب گهگاهی در جلسات انجمن شعر یا این طرف و آن طرف است و جز آن از دید دیگران کاغذپاره هایی بیش نیستند.

از لحاظ تاریخی ، حیات اقتصادی شاعر وابسته به یک حامی ثروتمند مانند یک پادشاه و خان بوده است و بدون حمایت آنها کمتر شاعری پا می گرفت. حفظ و ترویج آثار شاعر هم از طریق التفات این طبقه مرفه و اشرافی میسر بود. در عصر مدرن ، با گسترش چاپخانه ها ، افزایش سواد عمومی و ظهور خوانندگان طبقه متوسط ، از وابستگی اقتصادی شاعر و نویسنده به طبقه حاکم کاسته شد و اگر کتابی پرفروش می شد وضع معیشت مولف آن هم احتمالاً زیر و رو می شد. کریم شاعرپیشه دیگر نه آن حامی سنتی شعر را دارد تا به امید صله های دریافتی به اعتلای هنرش بپردازد و نه خوانندگانی را که با خرید کتاب اشعارش از او حمایت مالی کنند. او صنعتگری است که کالایی بی ارزش و بی مشتری تولید می کند و چون از لحاظ مالی و اقتصادی ناتوان است ، جامعه کورشده توسط ایدئولوژی "مرد موفق" به او داغ بی عرضگی می زند. بدین ترتیب او هم دچار ازخودبیگانگی می شود و هم توسط خانواده و دوستانش طرد می شود.

منابع:

محمود ، احمد. قصه آشنا. تهران: موسسه انتشارات نگاه ، چاپ سوم ، 1377.

Tyson, Lois. Critical Theory Today. USA: Routledge, 2006.

منبع:سایت جن و پری